2 — БӨЛҮМ
-Э,Гайыпберди, сага айта турган бир созум бар.Бул балдарын мага боор бербейт окшойт.Анын устуно бакчага да оз учурунда бара албай,иштен кайтаарда оз кбагында ала албай калат экенмин.Тайэнесине алып барып берсек окшойт,-деди жай отурганда.
-Кечкисин мен алып келем,эртен менен ишине бара жатып ала барсан болот да,-деди Гайыпберди тымызын жактырбай.
-Анткен менен балдарын ото митайым экен,апсын,тайэнесин сагынат окшойт,коп ыйлайт.
Гайыпберди улутуна жер карап ойлоно да:
-Тайэнесине барса жакшы дечи,бирок бизден башка жашап чонойсо жакшы болбойт.Биздин тарбиябызда болгону жакшы.Келечекте сени оз апсындай сезип,апасын унутуп,эстебей калат.Бул учуру менин да,сенин да пайдан.
Ушуну менен соз бутту.Канайым оюндагысын орундата албай калды.Ар куну кечкисин Гайыпберди балдарын бакчадан жумуштан этерээк чыгып алып келет.Бул шарт ага жага берди.Бир куну эрте келсе,кээде кеч келет.
Аял адам биринчисин баштан коргондон кийин экинчисине кайдыгер болуп калат окшойт.Анткени менен турмушта ар жакшы аял бар дейсин,тим эле жаман эрди жакшы кылып,алкаштарын адам катарына кошуп алып жургондору коп.Баса,кыйынчылыкты баштан кечирбеди.Ал эми андан кийинкиси менен уч ай аран жашады.Аны жакшы билгендер тупкулугу начар келин дешет.Тубаса акыл-сезими болмоюн,тырышчаактык менен китептен окуп,жаттап журуп алган мээсинде калмак беле.Баягыда институтта окуп жургон кезинде алган бааларына карап акыл-эстуу деп макташа турган.Балким кийин жаман жоруктун жолуна тушуп,акыл сезимин куру кыялы бийлеген лаззатына жендирип,жашоодогу рахат ушул экен деп оттон ысык мамилеге берилеп кеткен белем.
Бир куну Гайыпбеди ойлуу отуруп,Канайымдын балдарына жасаган мамилесин иликтеп,байкап билгиси келди.Анткени, балдарын тайэнесине жеткирип,анын тарбиясына беруу сунушун айтканы аны ушул ойго салды белем.Макулдашып алганы боюнча бир убак бакчага озу барып алып келет.Жалгай берди болуп бакчанын тарбиячысы кумондогон оюн тактагысы келип,суроо салат.
-Жигит,туруп турунчу,-дейт балдарын жетелеп жлго чыгаарда созго салып,-Сизден бир нерсени сурайын дедим эле.Буларды тапшырып келип жургон келин аялыныз болобу?
-Ооба,аялым.
-Анан бул балдарын ушул аялданбы,же?
-Эмне учун антип сурап калдыныз? -кумондоп жургон оюн ушул тарбиячы тактап кое тургандай сезип.
-Мен тарбиячы катарында билгим келди.Аялын болсо айтып кой,балдарынды жону жок кагып-силкий берет экен.
-Озу ошондой мунозу корсураак,-деп ачыгын айта албады.
-Ушактагандай болбоюн,антип жону жок кагып силке бербесин.Акыл- сезими ойгоно элек наристелерге андай мамиле жасоого болбойт.Энелик мээримин салып,эркелетип, конулун которуп мамиле жасасын.Сиз да орой тийбей жакшына тушундуруп айтып койун.
х х х
Канайым болум башчысы Сураттын отунучун кайт кыла албай тигинден тушкон коньягынан тартып алып,уйуно кызуу келген эле.Гайыпберди бакчанын тарбиячысынын айтымына ызаланып кайткан куну ынанымдуу создорун айткан.Адаттагысындай ожорлонуп айыбын мойнуна албай жаакташа кетип,ызалуу таяк жеген.Ошондонгусун бугунку куну эстеп,учурдан пайдалана калып оч алчудай коз карашта балдарды жектеп,каарданып жатпайбы.
-Кан жуткур Жакшыбай,атан кана,кайда кетти?
-Билбейм,азыр келем,отуруп тургула деди.
-О утуройгон жер жуткур,атана эмне деп ушактадын?-деген созду тушунгон жок,тек гана жалдырай карап туруп калды.-Жакшыбай, мен сага айтып жатам,атан кайда кетти?
-Атам азыр келет,азыр келем деди,келет! -бужуроп бурчка тура калды.Канайым каардана карап жаакка тартып жиберди.Ушул учурда Гайыпберди кирип келди.Баласынын оксуп турганын коруп ,ызасына чыдабай,Канайымды эки колунан кармап ыргытты эле,комкоросунон тушуп сулк жатып калды.Эки-уч тээп жиберди.
Гайыпбердинин турмушунда мындай болгон эмес.Баса,биринчи жолу Канайым баласын тызылдатып уруп жаткан учуруда туш келип,ызасына чыдабай кетпедиби.Коз ачып коргон аялынан ажырап,кайгы тартып жургондугунун себеби болсо керек.Анын элесин козу откондон бери коз алдынан кетире албады.Ото ачуулуу болуп калышы да ошондон болсо керек.
Он жактагы кабыргасы сынып кеткен,врачка эмне деп соз айтаарын билбей эндиреп туруп калат,анан Канайымга боорукерлене карап дилинде жалынгандай болду.Учурда кечирим сурап,не жалынычтуу создорду айтпады дейсин.Турмуш курганына аз гана убакыт болгон аялына ишенбей,соттошуп кетпегей эле деп чочулаган.
Канайым да экинчи эрден учунчу эрге откусу келбеди окшойт,жалооруй карап,буркан- шаркан тушуп ыйлап жиберген.Бирок, кай бир аял сыятанып,оозунан ачуу соз чыгарган жок.Баласын уруп жатканы учун озун куноолу сезди.Гайыпбердинин суранычы боюнча врачка жыгылдым деп жашырып койду.
Ошентип ооруган эт басылды.Ооруканадан айыгып чыгып,турмушун кадимкидей уланта берди.Кайыпбердинин конулу тынч.Балдары тайэнесиникинде. Арадан бир ай откон сон Гайыпбердинин тынчы кете баштады.Балдарды алып келип алууну чечти.Канайымдын ар кайсыны айтып,чонойсун, бул жерде биз да кыйналып калабыз деген создоруно конбоду.Баягы эле тушунугу оюнда.Канайымдын торош-торобошу кумондуу сезилет.Анын сактанып жургонун кайдан билсин.Кызык, эмне учун антет,же эрден эрге тийип кондум болуп калганбы ким билсин.Балким Гайыпбердиге да ишенбей,баланын азабын тартайынбы, аны тируулой жетим кылып деген чыгаар.Балким бой журуп эркин болгусу,турмуштун бир жактуу туйшугун тарткысы келгендир.
Гайыпберди балдарын кеч,кун баткан учурда алып келди.Канайым экоо болгон кездегидей эмес,уй ичи толуп,негедир аталап суйлогонуно аябай ыраазы.Аталап мойнуна асылганычы, озунча ага рахат тартуулайт. Канайым адаттагыдай тун киргенде келди.Бул жолу ырасында чогулуш болуп кеч кайтты.
-Я,балдарды алып келдинби,кана- кана,мага келчи?-деп эркелеткен болуп кичигин которуп ала коюп ооп койду.Гайыпберди ушунусуна ыраазы боло жылмайып конулу толо тушконсуду. Канайымдын ички сезиминде башка,окунучтуу ой турду.Аны турмуш озу айкын кылат эмеспи.Тиги чон уулуна колун береп гана корушуп тим болгону Гайыпбердиге жага бербеди.Баланы араздап кек туткандай туйду.Анан Канайымга шектуу карап койду да улутунуп алды.
ХХХ
Берекеси белден тогулуп турган куз мезгили кандай сонун.Талаалар нан жыттанса,шаар ичинде конулдуулук окум сурот.Базарда жайнаган момо-жемиш.Ар бир уйдо дасторкон жайылып,кененчилик. Гайыпберди балдарына алма-орук,жузум алып келип,аларды кубанычка болоду.Сыртта ойноп жургон балдары аталап алдынан чыгып,аларга жузумдон бир шингилден узуп берди.Анан уйго кирип Канайымга тор баштыкты берди да диванга отурду.
Гайыпберди бул куну уйго ызалуу кайткан.Мектеп окуучуларына баш болуп,Жалал- Абад облусунун Ленин районуна барып,бир айга пахта теримине жонотулгону окундурду.Директорго шартын айтып тушундуро албады.Ага балдарым жаш эле,аларды бакчага алып барып,андан алып келип турушум керек демекпи.Ушул шылтоо болмокпу.Анда балдардын энеси жокпу,озун багасынбы,энеси кайда кеткен эле дебейби.
Ошентип эртеси эрте туруп белгиленген аянтчага барды.Ал жерде шаардан жонотулуучу жогорку класстагы мектеп окуучуларын алып баруучу мугалимдер топтолушмак. Партиянын шаар коомунун буйругу менен автобустар эрте келтирилген. Ар бир мектеп учун болунгон автобустардын номерлери алып баруучуларга берилген.Окуучулар белгиленген автобустарына олтурушкан. Гайыпберди уйдо балдарын ооп-жыттап кайырлашканча бир топ убак отуп,бир азга кечигип келди.Ооба уйдон чыгып,жетип келгенге чейин не деген ойго урунбады дейсин.Согушка кетип жаткансып кайгылуу.Кантсе да бироонун сырын бироо кайдан билсин.Мектеп директору кекээрдуу соз айтып тим болду.
Кербен тарта журушко чыккан автобустар узап бара жатты.Жаштардын шандуу ырлыры обого которулду.Бардыгы конулдуу.Гайыпберди болсо ойлуу.Кетпес мээнет сыяктанган баягы эле санаа,балдары, коз ачып коргон жары,анан Канайым жонундо ойлонот.Баягыда чон уулун жаакка тартып жиберип,ызылдатып ыйлатканы,ызалана тушуп аны эки-уч тээп жибергени,кабыргасы сынып ооруканадагы абалы коз алдына келе калбадыбы.Канайымдын ооруканадан чыккандан кийин да мурдагы калыбына келбеди.Кабырганын сынышы,кайра калыбына келиши онойго турбайт эмеспи.Озу врач болгон сон дрыланып,толук айыгып кетуу аракетинде журду.Ооба,акырыдык менен айыгаарына ишенет.Бирок, бир аз эле оор буюмду которуп койсо капталынын ооруганын сезет.Ушул учурда Гайыпбердини жек коруу сезими пайда болот.А баласын болсо андан бетер жек коро баштайт.
..Шайтан алгырдыкы десе,бир куну ал оз алдынча ойлуу отурду.Анын оюна кайдагы бир конулго албай турган койгойлуу корунуштор урунду.Болгондо да адам тагдырында учурабаган кайгылуу окуя.
«Токточу, мен эмне деген турмушту откоруп жатам?…Ооба, балдарынын бар экендигин билип туруп,буга турмушка неге чыктым.Коогасыз башымды туйшукко салып?! Эсиндин барында этегинди жап,али кооганы коро элексин,кабырганды сындыра тепкен адам сени соо койбойт?Токточу, баласаак киши тура,бул жетимдери учун…»
Терезени карап,озу менен озу кубуронуп отурган Канайымдын башы шылк эте жерге сайыла тушту.Жерди тешип ото тургандай коз тигиле тиктеди.Анан башын ойдо которуп,терезедеги кунго карады:
«Али жашмын,он гулумун бир гулу аран ачылган курактамын. Бул акмакка баш уруп олтуруп калчу мен эмесмин.Учурда менин кесибим танкыс,кайда барбайын орун табылат.Токто, эрден эрге тийип жман атты болгон башымды дагы жаманатты кылганга жараша буга омур бою кайгыда журо тургандай сыр корсотуп анан кетишим керек?…»
Бул кандай сыр? Ообо,балдарынын козун тымызын,шек санабай,диагноз да коюга мумкун болбой тургандай ыгын табуу устундо ойлоду.Студент кезиндеги бироодон уккан кылмыштуу бир окуя эсине тушту.
«Ошентсемби, анда мен дагы атууга окум боломбу?… Жок,мен антпейм,ага окшоп чак тушто балдарды ызылдатпайм, тун киргенде,эл аягы тыйылып,баардыгы кызуу уйкуда болгон кезде.Оп бали таппасан да кое кал,эн сонун акыл!…»
Канайым тымызын оз оюна ыраазы бол жылмайып алды.Ал ушул жаман оюн тезинен баштоону чечти.Балдардын козун тазалап,тындым кылгандан кийин кайда бараарын,Ысык- Ата курортуна барып,андан иш табылбаса,Пржевальск шаарынан созсуз орун табыларын оюна алды.Ушул учурда Жакшыбай сырттан жугуруп кирип келип,ойлуу олтурган Канайымды коруп,эшикти ачкан калыбында жалдырай карады,апа тобумду алып беринчи демекчи эле,анте албады.
-О,тирмейген жер жуткур,эмине тирмейесин, жалдырама тийдиби,эмне турасын?Бала <<жалдырама тийген>> деген созду тушунбоду,биринчи жолу угушу.
-Апа,тобуму алып беринчи?
-Тигини…дагы чон атамсып жумшап коет,кайда койгонсун,кир бери тирмейбей,озун алып ал!-деди кекээрдуу карап.Ачуулу турун сезе койгон бала артына шарт бурулуп,эшикти жаап чыгып кетти.Капа болгон аблында балдарга кошулду.
-Эмне болду,апан урдубу,тобунду бербей койдубу?-деди тобунду алып кел деп жиберген андан беш жаш улуу бала башынан сылып.
Канайым арам оюн ишке ашыруу учун шапаттай сулп этти чыныга салып,терезенин сырт жагына койду да балдарды бакчага алып барып тапшырды.Ар куну кабыл алаарда тарбиячы аял анын жузуно бир ирет карап коет.Анын оюнда баягы эле тушунук.Бирок, бул жолу Канайымдын корунушу мээримдуу эне сыяктуу сезилди.
Ооба,ошентти. Балдарга болгон мамилесин озгортту.» Бору баласы ит болбойт»деген созду бекем туткан,кара муноз аял арам оюн ишке ашырмакчы болуп кытмырлыктын жолуна тушту.Балдарды бакчаган алып келип жакшылап тамактандырды. Экоону эки жагына алып жатты.Кичигин эркелеткен болуп жалынып-жалбарып, бетинен ооп,башынан сылап уктатты.Не болсо да Жакшыбай беш жашка толуп,алтынчы жашка кадам койгон мектеп жашына жакындап калган,анын устуно сезимтал эмеспи,эмнегедир бир нерсени туйгансып мурда мындай мамилесин учуратпагандыгынанбы, эркелеткени оон сезилди.Бир топко чейин уктаган жок.Мурда минтип уктабай жатканын коргондо Канайым ызалантмак, жер жуткур деп тилдемек.Арадан жки кун откондо эт жыттанып жыт сезгич чымындар жабалактап конуп,ширесин соруп жумурткалап, идишти толтуруп жиберген.Канайым биринчи кол салуусун Таалайбектен баштады.
Уч жашар бала эмнени билмек.Эл уйкуга кирген учурда кезегин алды. Бет жактын кутусуна салып,даярдап койгон курттарды алып уктап жаткан баланын кулагына салды.Артынан экинчисин салганда кулагынын ичине ары кирип бараткан курттун кычыштырды окшойт,соомойун салып уйкусураган калыбында чукулап койду.Ойгонуп кетип ыйлабасын деди да,учунчусун салган жок.Тынч уктатуунун аракетинде болду.
Ар куну ушинтип эки-уч курттан сала берди.Ал эми Жакшыбайга алгачкы эки куртту салып,андан кийин уктап жаткан учурда сала албай калды.Анын кулагына кантип,кандайча салып курттарды мээсине жеткириштин амалын табыштын аракетинде болду.
Канайым балдардын кулагына курттун бир нечесин салып,оюндагысын орундатты.Бирок балдардын тынчын алып,курттун мээсни жей башташы «башым» деп боздоп ыйлашы окундуруп,не кылаар айласын таппай калды.Тез жардам чакырып ооруканага жаткызмакчы болду,уйдо телефон жок.Бул туну балдардын боздоп ыйлап жатышы коншулардын да тынчын албай койгон жок.Алар терезеден шыкаалап,тыншагандан башка эмне демекчи.Жакын коншусу Бегай алгачкы кундору Канайым менен жакшы мамиледе болгон.Эмнегедир акыркы кундору мамилесин озгортуп,кирди- чыкты кылбай койгон.Ал турсун жок жерден шылтоо таап,эки жолу ызалантып урушкан.Ошондон улам Бегай ага суйлобойт.Бирок, Гайыпбердинин балдарга коз салып тур дегенинен улам акыркы уч кундун аралыгында балдардын боздоп ыйлащы тынчын алды.Эмне учун ыйлап жатканын билмекчи болду да:
-Э,Канайым,балдарына эмне болду,ооруп жатабы?-деди атайылап уйуно кирип.
-Ооруп жатат,ишин эмне сенин балдардын ооруганы менен,-деп бурк этти.
Бегайдын ачуусу келип:
-Эмнеге ишим болбойт экен,коншулук иретинде билишим керек.Булардын ооруганына бир топ кун болду.Ооруканага алып барып дарылатпайсынбы, сени врач деп ким айтат.
-Ал менин ишим,ооруканага алып барамбы же уйдо дарылаймбы.
-Ооба,озун билесин…Э Жакшыбай балам,эмне болду,эмнен ооруп жатат,-деп сурамакчы болуп керебетке жакындаганда Канайым колунан мыжыга кармады да:
-Бар чыгып кет уйдон,бироонун уй-булосуно кийлигишпей, -деп туртуп жиберди.
-Шашылба,корор азабынды тартасын,мени билбейт деп жатасын,билем сенин эмне кылганынды. Бул балдарды сен ооруттун,уктунбу, сен!
Ырасында Бегай балдардын онтоп жаткан учурун коруп аябай ызаланды.Жанына жакындата сурата койбой жатканынан улам кумондоп,бир жума мурда тун ортосунда Жакшыбайдын ыйлаганын угуп,сыртка чыгып,терезеден тыншаган учурундагы: кичинесинен салын,чонунан салбан,кулагым ооруп кетти» дегенине ой жугурто калды.Бирок, кулагына эмне салып жатканын биле албай ар кайсыга жоруду.»Бул эмнеси,башым ооруйт деп жатпайбы? Баса,кулагына эмнени салып жатты болду экен? Шуукуму бузук,бул келин балдарды сакайгыс ооруга чалдыктырып, олтурмой болгон го?!. Токто,атасына тезинен кабар берейин,ооруканага алып барбай,уйдо дарылайм деп жатканын карабайсынбы. Ооба,оруканага алып баргысы келбейт,бул балдар менен жаткысы да келбейт,эх огойго кун салбасын… Кудай сактасын Жакшыбай зирек,акылыдуу, келечеги зор.Буга боор бербей койбодубу,баягыда ушу баласы учун олорчо токмок жеген эле,ошого очошуп жатат окшойт.Тороттон тунулуп калган неме баланы ушинтип жек коруп калат окшойт…Бул балалуу уй-булодо чонойгондо минтип таш боордук кылбайт эле да?!.»
Бегай шаардык билим беруу болумунун башчысына барып,Гайыпбердиге кабар берип коюуну,анын балдарынын катуу ооруп жатканын айтты да кете берди.Анын коншулук жардамы ушу болду.Канайым болсо арам оюн аткаруунун аракетинде. Наристелерге болгон бул карасанатай ою эмнеге,кандайча кайгылуу жыйынтыкка алып келээрин эсине алган жок.Баягы эле тушунугундо, диагнозсуз жок кылуу…
Гайыпберди эки кундон кийин келди.Ооба,кабар жетери менен тун киргенде жетип келип,сырттан кирери менен бир нерсени туюп тургансып Канайымга ызалуу соз айтты.
-Балдарга эмне болду,эмнеси ооруп жатат,эмне учун ооруканага алып барбай уйдо быксып кармап жатасын?!
-Ысык жан экен,ооруйт, мен башка чаап оорутуп койду дейсинби!
Чапсан чапкандырсын, кечээ эле жугуруп ойноп жургон балдар ооруп,бир балээн бар? Айт чынынды,эмне болду балдарга,бироо эмес,экоо тен ооруп!.. Ушул ызасы менен балдарына отту,экоо тен анын оюндагыдай уктап калбаган.Коздорун бажырайтып жаткан.А дегенде кичик уулуна отту,мындай учурда аталап тура калмак,эркелемек, сагынычын таркатмак,жалдырай карагандан башка созу жок.
-Балдарды эмне кылгансын,бул эмне деген оору?!-деди да айкырыкка салып Жакшыбайга отуп,жыттагылап, куроо тамырларын сыздатты.
-Айт,деп жатам сени айт! Колунан кармап,бургап ыргытты.Тепкиледи. Канайым коктугуно салып ундободу,анда ый да болбоду.Акырында эси ооп жатып калды.
-Айланаын эл-журт,балдарыма эмне болду,оо эл-журт,барсынарбы, айткылачы балдарыиа эмне болду?!
Гайыпбердинин айкырыгы коншуларын дурботту.Бардыгы жабыла жугуруп жетип келишти.
-Эмне болду,кокуй кун.Гайыпберди, айтчы?
-Айланайындар, садага болоюндар,жакын коншу боло туруп коз салып койбойсунарбы, эки балам,оох,эки балам!
-Айтсан эмне болуптур (топурап уйго киришти…) ай ай,Канайым сулк жатат го?!
-Тируу окшойт,журогу согуп турат,бул анткор катын,бар балээнин бары ушунда.Саз болуптур,али бул аз,корор азабы башка,балдарды карагыла?-деп Бегай албууттанып алды.
Куноосуз наристелердин тагдыры ушунтип ташка чабылды.Гайыпбердиге кабар оз убагында жетип,оз убагында келгенде мындай болбойт эле.Канайым ушундай болуп,экоонун тен тилден калышын куткон болчу.Кара ниеттин корозгой ою ушинтип ишке ашпадыбы.Ооба, Жакшыбай тилден кала электе Гайыпберди кеип,корозгой окуяны билгенде Канайымды дароо эле тынчытмак.Учурунда тергоо журуп такталмак.
Гайыпберди балдарын ооруканага тун ичинде алып келип,врачка корсотуп,андан оюндагысындай жооп ала албады.Дежурный врач лаборантты чакыртып,анализин алдырды.Дароо текшертти.Каны таза.Мындай абалында саарасынан да анализ алуу кыйын эмеспи.Ооба, сурап билууго,аларда соз жок.Гайыпберди боздоп ыйлагандан башка эмне демек.Канайымга тымызын журогун зыркырата кекенет.Ал Гайыпберди ооруканага кетээри менен жолго чыккан.Шаардагы тааныштарына кеткен.Андан ары тан атты,аэропортко барып,Ысык-Колго учмакчы,озу ойлогондой облустун кайсы шаарынан болбосун орун таап ооруканалардын биринде оз кесибинде иштей бермек.Ошентип жашырынып жашап журо алабы,ага жетишеби?!
Уландысы бар..
